Formularium Ouderenzorg
Obstipatie
Literatuur geraadpleegd tot: 07/03/2022
- Obstipatie treedt zeer frequent op bij ouderen en heeft verscheidene oorzaken. Vaak wordt obstipatie door medicatiegebruik uitgelokt vandaar het belang van een medicatiebeoordeling. Er wordt voorgesteld om, indien mogelijk, te stoppen met medicijnen die kunnen bijdragen tot obstipatie zoals morfine, ontstekingsremmers (waaronder acetylsalicylzuur), ijzer, anticholinergica, antipsychotica, vele antidepressiva, calciumpreparaten en calciumantagonisten.
- Als de symptomen wijzen op een onderliggende pathologie, moet een colonoscopie worden uitgevoerd.
- Etiologische behandeling, voldoende vocht- en vezelinname en indien mogelijk, voldoende lichaamsbeweging zijn de aan te bevelen niet-medicamenteuze maatregelen.
- Wanneer een medicamenteuze behandeling aangewezen is, zijn osmotische laxativa doeltreffend en het best onderbouwd. Macrogol wordt geselecteerd als eerste keuze.
- Indien osmotische laxativa onvoldoende werken, kunnen contactlaxativa gebruikt worden, in dit geval wordt bisacodyl geselecteerd.
- Een emolliens voor rectaal gebruik (glycerol + natriumducosaat) heeft een plaats bij faecale impactie. Een lavement met lauw kraantjeswater (1,5 l) kan een alternatief zijn, dit is goedkoop en veroorzaakt geen ongewenste effecten.
- Zwelmiddelen (ispaghula of psyllium) verhogen het volume van de feces en stimuleren de motorische activiteit van het colon; ze dienen met veel water te worden ingenomen; Het bewijs voor hun werkzaamheid is zwak en de beschikbare studies zijn van korte duur. Bij gebruik bij ouderen zijn gevallen van slokdarm- en darmobstructie waargenomen. Bij fecale impactie zijn zwelmiddelen niet geïndiceerd. Deze middelen zijn ook relatief duur. Ze worden niet geselecteerd.
- Vloeibare paraffine, een verwekend middel, moet worden vermeden bij ouderen aangezien paraffine ernstige (maar zeldzame) lipoïdpneumonie kan veroorzaken.
Introductie
- Hoge leeftijd op zich is geen oorzaak van obstipatie. Gebrek aan beweging, onvoldoende inname van vocht of (vezelrijke) voeding, dementieel gedrag en verzwakking van de bekkenmusculatuur zijn dit wel
$ . Ook omgevingsfactoren (gebrek aan privacy, tijdnood) kunnen een oorzakelijke rol spelen. - De aanpak van het obstipatieprobleem in een palliatieve setting wordt besproken in het hoofdstuk "Palliatieve zorg" (zie [indications:100]).
- Middelen die gebruikt worden voor diagnostische reiniging van het colon zijn niet geïndiceerd bij obstipatie en behoren tot het domein van de specialist.
- Het veelvuldig gebruik van laxativa bij een oudere populatie staat niet in verhouding tot hun geringe werkzaamheid en de reële nood
$ . - Fecale impactie is een fenomeen waarbij een grote massa gecompacteerde faeces in op het even welk niveau van het intestinaal stelsel niet spontaan kan worden geëvacueerd. Naar schatting krijgt ongeveer de helft van de geïnstitutionaliseerde ouderen hiermee te maken in de loop van 1 jaar. De gevolgen kunnen zeer ernstig zijn, in het bijzonder bij personen met neuropsychiatrische problematiek of chronisch nierlijden. Onder andere zijn perforatie van de gastro-intestinale tractus, intestinale of urinaire obstructie, intestinale ulceratie beschreven als verwikkeling
$ . - Fecale impactie uit zich bij de bejaarde vooral als passieve fecale incontinentie, toegeschreven aan een overloopdiarree. De diagnose kan eenvoudig d.m.v. rectaal toucher gesteld worden.
- Elk vermoeden van intestinale obstructie is een contra-indicatie voor elk oraal laxativum. Bij fecale impactie moet eerst rectaal gelaxeerd worden vooraleer een oraal laxativum toe te dienen
$ .
Epidemiologie
De prevalentie van obstipatie bij de oudere populatie wordt geschat op ruim 20%. Bij residentiële ouderen is de frequentie hoger
Definitie en indeling
Er zijn verschillende definities van obstipatie en diverse middelen om de diagnose te stellen. Het eenvoudigste is obstipatie te definiëren als een onbevredigde defecatie als gevolg van een infrequente stoelgang of moeilijkheden bij het defeceren
Behandeling
Geselecteerd
Oorzakelijk
Herziening of afbouw medicatie
- Een oorzakelijke aanpak primeert, voor zover er (vermijdbare) oorzaken zijn aan te duiden.
- Sommige aandoeningen zoals bv. ziekte van Parkinson, hypothyreoïdie, dementie, diabetes e.a. kunnen met obstipatie gepaard gaan
$ . Daarnaast kunnen verschillende geneesmiddelen obstipatie in de hand werken: opioïden, anti-inflammatoire farmaca (acetylsalicylzuur inbegrepen), ijzer, anticholinergica, antipsychotica$ , calciumpreparaten, calciumantagonisten$ $ .
Aanpak bij alarmsymptomen
Indien alarmsymptomen: Coloscopisch onderzoek
Plots begin, bloedverlies, gewichtsverlies, anemie, … zijn alarmsymptomen die een coloscopie wettigen
Niet-medicamenteus
Levensstijladviezen
Volgende maatregelen worden algemeen aangeraden hoewel er voor geen enkele ervan sluitende bewijzen terug te vinden zijn die het gunstig effect ervan bij geobstipeerde personen kunnen aantonen
- Waar nodig en indien mogelijk moet de mobiliteit gestimuleerd worden.
- Vochttoediening moet geoptimaliseerd worden (minstens 1,5 tot 2 liter per dag), hoewel er geen bewijs is geleverd dat meer vochtinname de darmfunctie verbetert
$ $ . - Vezelrijke voeding (minstens 25 tot 30 g vezels per dag) kan worden aangeboden (op voorwaarde dat er effectief een voldoende vochtinname is)
$ . Dit is echter een grote hoeveelheid en is mogelijk niet haalbaar bij een oudere populatie. De hulp van een diëtist(e) zal nodig zijn$ . - Extra vezels toedienen is een optie. De voorkeur gaat uit naar oplosbare (fermenteerbare) vezels
$ . Er moet een voldoende vochtinname zijn, daar vezels zonder vocht obstructie kunnen veroorzaken.
Medicamenteus
Eerste keuze: Osmotische laxativa
Geselecteerde geneesmiddelen: macrogol
- Van de osmotische laxativa (macrogol bevattende preparaten, lactulose, sorbitol, lactitol) is de werkzaamheid aangetoond
$ $ . Ze zijn het meest bestudeerd. - De macrogolpreparaten, waarover vrij veel onderzoek is uitgevoerd zijn even effectief als lactulose en vertonen vergelijkbare ongewenste effecten
$ $ . - Lactulose is werkzaam na 24 tot 48 uur; macrogolpreparaten na 48 tot 96 uur
$ . - Flatulentie en meteorisme zijn de meest storende ongewenste effecten.
- Het aspect kostprijs is, gezien het vaak zeer langdurig gebruik, belangrijk
$ .
Indien osmotische laxativa niet volstaan: Contactlaxativa : difenylmetaanderivaten
Geselecteerde geneesmiddelen: bisacodyl
Indien bij chronische obstipatie osmotische laxativa niet volstaan kunnen, binnen de groep van de contactlaxativa, de difenylmetaanderivaten in aanmerking komen. Ook voor het gebruik van deze geneesmiddelen is de beschikbare evidentie gering
Werkzaamheid
Van bisacodyl is de werkzaamheid bij chronische obstipatie aangetoond
Veiligheid
De mogelijke ongewenste effecten van de difenylmetaanderivaten zijn vooral bij ouderen en bij langdurig gebruik, niet gering. Naast het optreden van krampen en spierzwakte kan ook diarree voorkomen met het risico van dehydratie. Elektrolytenstoornissen, meer in het bijzonder hyponatriëmie en hypokaliëmie, zijn, zeker in combinatie met diuretica, een reëel gevaar
Geselecteerde geneesmiddelen
In geval van fecale impactie: Emolliëntia voor rectaal gebruik
Geselecteerde geneesmiddelen: glycerol + natriumdocusaat
Werkzaamheid
Er is voor deze middelen slechts zeer geringe bewijs van werkzaamheid beschikbaar
Veiligheid
Er is een risico van rectale beschadiging of zelfs rectumperforatie.
Conclusie
Omwille van beperkt bewijs van werkzaamheid en veiligheidsrisico's moet het gebruik van deze middelen occasioneel blijven. Ze kunnen een plaats hebben bij de behandeling van fecale impactie (na $) of als voorbereiding van een technisch onderzoek (rectoscopie)
Bij bemoeilijkte uitdrijving of bij geassocieerde overloopdiarree en -incontinentie: Grote lavementen
- Grote lavementen met bvb. 1,5 liter lauw water zijn in sommige gevallen van bemoeilijkte uitdrijving of bij geassocieerde overloopdiarree en -incontinentie (bvb. bij neurologische oorzaken van obstipatie/incontinentie) aangewezen.
- Een lavement met lauw kraantjeswater (1,5 l) kan een alternatief zijn, dit is goedkoop en veroorzaakt geen ongewenste effecten. (zie Folia januari 2003).
Niet geselecteerd
Medicamenteus
Contactlaxativa : antrachinonderivaten
Antrachinonderivaten (o.a. senna) worden niet geselecteerd omdat ze niet bewezen werkzaam en duurder zijn dan de difenylmethanen (bisacodyl en natriumpicosulfaat).
Zwelmiddelen
Zwelmiddelen (ispagula of psyllium, sterculia) verhogen de stoelgangfrequentie, op voorwaarde dat er voldoende vochtinname is. Het bewijsmateriaal hiervoor is schaars en de beschikbare studies zijn kortlopend. Er zijn meldingen van slokdarm- en colonobstructie bij gebruik van zwelmiddelen bij ouderen. Ze zijn te mijden in geval van fecalomen
Probiotica
Probiotica bevattende voedingsmiddelen hebben geen invloed op de stoelgangsgewoontes
Op basis van de beschikbare evidentie kan geen plaats gegeven worden aan prebiotica, probiotica of synbiotica in de behandeling van chronische idiopathische obstipatie
Prucalopride
Werkzaamheid
Van prucalopride, dat de intestinale motiliteit stimuleert, is enkel bij vrouwen, op basis van post hoc subgroep analyse, een significante werkzaamheid aangetoond als symptomatische behandeling van chronische obstipatie. De studies liepen niet langer dan 12 weken, een korte termijn voor de behandeling van een chronische aandoening. Vergelijkend onderzoek met gebruikelijke laxativa is afwezig
Aanbevelingen en conclusie
NHS adviseert om dit geneesmiddel slechts in overweging te nemen indien minstens twee andere laxativa, toegediend aan een optimale dosering gedurende minstens 6 maanden, onvoldoende effect zouden geven
Dit dure middel wordt niet geselecteerd.
Methylnaltrexon
Methylnaltrexon wordt voorgesteld voor opioïd-geïnduceerde obstipatie. Dit dure, subcutaan toegediend middel is op korte termijn effectief
Glycerine suppo's
Glycerine als suppositorium wordt best vermeden, wegens kans op anale irritatie, lekken of verstoren van de defecatiereflex
Te vermijden
Medicamenteus
Vloeibare paraffine
Vloeibare paraffine, een emolliëns, moet vermeden worden wegens een zeldzaam risico van een zeer ernstige lipoïd(slik)pneumonie